Sự kiện thứ nhất: Cách đây vài ba năm, hàng tuần, Đài Truyền hình Việt Nam phát một chương trình với cái tên rất “hot”: “Làm giàu không khó”. Một cái “tít” mang tính cổ động cao, truyền cảm hứng mạnh. Và có phần nào đó nhạo báng (những cá nhân, và cả những dân tộc mãi chưa thoát được nghèo). Khoảng một năm nay, không hiểu vì lý do gì, chương trình đó không thấy được phát sóng nữa. Thật đáng tiếc. Khán giả mất một chương trình hiếm có trên đời (có lẽ chỉ có ở Việt Nam) dạy cách làm giàu mà không phải tốn công, tốn sức, đặc biệt là ít phải động não (vì các mẹo làm giàu đã có sẵn, cứ thế mà dùng).

            Sự kiện thứ hai: Nền kinh tế thế giới hiện đang lâm vào cuộc khủng hoảng trầm trọng “trăm năm có một”, như nhiều nhà kinh tế hạng nhất, cỡ như Alan Greensphan, cựu Chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang Mỹ hay GS. Paul Krugman, nhà kinh tế vừa đoạt giải Noben, người được mệnh danh là “nhà cảnh báo khủng hoảng của thế giới” xếp hạng.

            Sau khi chịu tổn thất nhiều ngàn tỷ USD, cả thế giới đang phải hè nhau hợp sức, góp hàng mấy chục ngàn tỷ USD để “cứu nạn”. Nhưng kết quả cho đến bây giờ vẫn còn khá mờ mịt. Đến mức hình dạng chu kỳ khủng hoảng, người thì dự đoán dạng chữ V (nghĩa là một khi kinh tế thế giới xuống đến đáy thì sẽ vọt lên ngay), người thì dự đoán dạng chữ U (kinh tế thế giới sẽ nằm bẹp ở đáy một thời gian rồi mới ngóc lên được); còn không ít kẻ “bi quan” thì dự đoán dạng chữ L (sẽ nằm bẹp rất lâu).

            Khi đặt hai sự kiện đó gần nhau, bật lên chủ đề cuốn sách mà các bạn đang cầm trên tay – cuốn Truy tìm căn nguyên tăng trưởng: Làm giàu thật sự dễ hay khó? Tại sao nhân loại ngàn đời loay hoay với bài toán tăng trưởng kinh tế mà cho đến nay, trong số hơn 200 quốc gia trên trái đất, chỉ có chừng hơn ba chục quốc gia, với chừng ¼ dân số thế giới được coi là đã trở thành giàu? Căn nguyên là ở đâu?

            Tinh thần của cuốn sách là rõ ràng: tăng trưởng là một bài toán khó, thậm chí rất khó. Giải nó, trật dễ hơn trúng.

            Tinh thần là vậy, song thông điệp của cuốn sách lại không bi quan: tăng trưởng “đàng hoàng”, nghĩa là tăng trưởng không trồi sụt, không “chộp giật”, tăng trưởng đủ lâu bền, là thứ mà mỗi nước đều có thể đạt được, miễn là …

            Và toàn bộ nội dung cuốn sách ẩn sau chữ “miễn là” đó.

            Tác giả cuốn sách, William Easterly, một nhà kinh tế học khá nổi tiếng trên thế giới, từng nhiều năm làm việc cho Ngân hàng Thế giới, do vậy, cũng biết khá nhiều về nền kinh tế Việt Nam, đặt cho mình nhiệm vụ “truy tìm căn nguyên tăng trưởng”. Nghĩa là ông phải lật lại ít nhất là các lý thuyết, các mô hình tăng trưởng chủ yếu có trên thế giới, trong đó có nhiều cái đã trở thành “kinh điển”. Khi làm công việc đó, ông phải mổ xẻ từng yếu tố được các lý thuyết và kinh nghiệm coi là “lực lượng quyết định tăng trưởng” – vốn, viện trợ, giáo dục, công nghệ, kiểm soát dân số, v.v. – để xem có thực vậy không. Và thật oái oăm là trong hầu như tất cả các trường hợp, câu trả lời đều là “tưởng ‘dậy’ mà không phải ‘dậy’”.

            Easterly viết: “Không có một công thức thần kỳ nào có thể biến một người nghèo trở nên giàu có. Viện trợ, đầu tư, giáo dục, kiểm soát dân số, điều chỉnh chính sách cho vay hay xóa nợ đều không phải là liều thuốc tiên cho tăng trưởng”. Và chính ông tự trả lời: “Nguyên nhân là do các công thức nêu trên đã không dựa trên nguyên tắc cơ bản của kinh tế học: đó là con người hành động vì động cơ”.

            Động cơ đó ở đâu ra? Tại sao mọi người, mọi dân tộc đều có khát vọng thoát nghèo mà lại không có động cơ tăng trưởng “đàng hoàng”? Cái gì làm cho quá trình chuyển hóa khát vọng làm giàu thành động cơ tăng trưởng không thể thực hiện được?

            Những câu hỏi này mới đích thực là trọng tâm của cuốn sách.

            Các bạn hãy tự tìm câu trả lời trong cuốn sách. Chắc chắn đó là việc rất đáng làm. Tôi cho rằng nhiều gợi ý quan trọng, thậm chí, có những gợi ý mang tính khai mở đã được đưa ra. Easterly đã khảo sát cách thức một số chính phủ ngăn cản thị trường tự do, tạo ra những động lực hủy hoại tăng trưởng – như tham nhũng và hối lộ, sự thao túng của các nhóm lợi ích, sự bất bình đẳng và tình trạng phân biệt đối xử, v.v. Ông cho rằng đây chính là những yếu tố “bóp chết tăng trưởng”, làm cho nhiều nền kinh tế, dù có rất nhiều nỗ lực, vẫn mãi không ngóc đầu lên được.

            Nhưng đúng như chính tác giả cuốn sách trần tình, “chỉ ra thất bại rất dễ dàng, nhưng để đưa ra ý tưởng thành công thì lại là một việc không đơn giản”. Nhiều thế hệ các nhà kinh tế đã vật lộn với thách thức này. Thất bại có vẻ nhiều hơn. Song không thể nghi ngờ xu hướng chủ đạo lại nghiêng về thắng lợi.

            Đơn giản vì loài người ngày càng thông minh hơn. Vì ngay cả đối với những dân tộc còn kém phát triển ngày hôm nay, như tác giả viết “cũng có những lợi thế hơn người đi trước, vì (i) chúng ta đã có 40 năm kinh nghiệm để có thể rút ra thành công và thất bại; (ii) khoa học kinh tế đã xây dựng thành công các công cụ phân tích, giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn vào tăng trưởng”.

            Một cái nhìn lạc quan. Nhưng không hoang tưởng.

            Cuốn sách này được dịch ra tiếng Việt tại thời điểm này là rất đúng lúc. Chúng ta đang vật lộn với mục tiêu tăng trưởng. Nền kinh tế nước ta đã trải qua giai đoạn tăng trưởng được coi là “đáng tự hào” – hay khiêm tốn cũng là “đáng khích lệ” trong hơn vài chục năm đổi mới vừa qua. Nhưng hai năm thử thách trong môi trường hội nhập kinh tế quốc tế với tư cách thành viên WTO vừa qua cho thấy rõ đó là sự tăng trưởng còn nặng về chiều rộng, dựa vào khai thác tài nguyên và lao động thiếu kỹ năng, chưa định hướng chất lượng và do đó, còn thiếu bền vững. Giữa một thế giới cạnh tranh khốc liệt, thách thức tăng trưởng đối với nền kinh tế lạc hậu đi sau nặng gấp bội phần. Có thể nói nền kinh tế nước ta đang bước vào một giai đoạn thách thức mới.

            Hy vọng – và – tin rằng cuốn sách Truy tìm căn nguyên tăng trưởng sẽ là một người bạn tốt của chúng ta, sẽ đồng hành “vượt qua thử thách” cùng với chúng ta trong giai đoạn đầy cam go trước mặt.

            Xin trân trọng giới thiệu cùng các bạn!

            Hà Nội, tháng 3 năm 2009

            PGS.TS. Trần Đình Thiên

            Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam